Ovanafikola inava pewa omahandukilo a nyanyaleka

… ovahongifikola otava longo noudjuu
okuputuda ounona puhe na omahandukilo

Omahangano novanapolitika ova ti ounona ovo inava tekulwa otava hepeke ovahongifikola neenghono.

Omafiku aa ovahongifikola vavali okwa li ve li moshipyu molwa eshi va yandja omahandukilo kounona vofikola peefikola davo.

Hamushangandjai wehangano lovahongifikola laNamibia ledina Teachers’ Union of Namibia (TUN) Mahongora Kavihuha nosho yo omunapaliamente wongudu yoPopular Democratic Movement (PDM) Elma Dienda Etivali mopaliamente okwa ti ovahongifikola itava dulu okudenga ounona shaashi oshi li ominge noveta.

Oministili yehongo, omaunghulungu nomifyuululwakalo, kombinga imwe, oya ti ovahongifikola nava tulile mo ounona ovo vehe na omikalo omanyenyeto novakulunhushikondo vavo ponhele yokuvapa omahandukilo a nyanyaleka.

Ashike nande ongaho, ehangano lovahongifikola ola ti omanyenyeto oilyo yalo ihaa katukilwa onghatu.

Dienda okwa pula omupedu minista wehongo, omaunghulungu nomifyuululwakalo Faustina Caley kutya ngee taku popiwa omahandukilo a nyanyaleka otaku popiwa naana shike.

Eshi oshe ya konima omuhongifikola kofikola yedina Hashiyana Primary School kOngwediva kwa li a monika ondjo yokuyandja ehandukilo li nyanyaleka koministili yehongo, omaunghulungu nomifyuululwakalo konima a fininika okaana ka yelule oshipundi oule wovili.

Nande oshiningwanima okwa li sha ningwa momudo 2021, Petrus Ndeulita okwa li a pewa ehandukilo ndee ta kufwa moilonga oshivike sha dja ko.

“Ondi shi shi kutya omahandukilo a nyanyaleka inaa pitikwa, ashike osho kakwa li ehandukilo li nyanyaleka. Otu na okutala komikalo dokuputuda ounona vetu,” Dienda osho a ti ngaho.

Oshibofa shimwe osha kwatela mo omuhongifikola wokofikola yedina Eenhana Primary School, oo kwa li a kwatwa po ndee ta tamanekelwa omahepeko oivike ivali ya pita konima kwa monika kutya okwa li ta yandje omahandukilo a nyanyaleka kounona.

Indileni Hashali vati okwa lemaneka okaana ke li mondodo onhinhatu, oko ka ka pumbwa omayakulo opaunamiti.

Kavihuha okwa ti nande oveta itai popile omahandukilo opalutu, ovahongifikola luhapu kave shi nghee ve na okuungaunga nounona ovo vehe na omikalo.
“Opu na omikalo di li po dokulonga nado ponhele yomahandukilo a nyanyaleka nosho yo eameno lovahongifikola.

“Ounona ova pumbwa ehongo longushu momudingonoko waamenwa, ashike ovahongifikola navo ova pumbwa onhele yoilonga yaamenwa,” Osho a ti ngaho.

“Oministili otai dopa okutula moilonga omukalo oo tau kwashilipaleke onhele yaamenwa younona novahongifikola.

“Ovahongifikola omafimbo amwe ohava fininikwa opo va longife omukalo womahandukilo a nyanyaleka ngee va taalela okuhena omikalo.”

Kavihuha okwa ti ovahongifikola vahapu ove na oupyakadi wopamadilaadilo molwoshinima eshi.

“Omanyenyeto okudja kovahongifikola luhapu ihaa katukilwa onghatu pefimbo ile ihaa katukilwa onghatu nandenande.”

Likius Nepolo, omuhongi woshilongwa shoLife Skills kOshivanda Combined School moshitopolwahoololo shaMusati okwa ti, okuungaunga nomaliumbato apuka, oha kwatele mo ovadali.

“Ovadali vamwe ohava yandje epitikilo opo ounona vavo va mone eyambidido lopamadilaadilo, ashike ngee kapu na okuxwepopala okaana ohandi ka tumine komuxungimwenyo wopashikandjohoololo.”

Nepolo okwa pula opo eemhango domongulu yofikola di totwe ndee ngee ounona itave di landula, napa kale pu na oilanduli.

Oshiholelwa, ounona ovo ve na omaliumbato a dundakana nava kale mongulu omanga vakwao tava i pokafudo, ile nava ete ovadali vavo kofikola.

“Omukalo ou ohau vatele neenghono mokuxwepopeka omaliumbato ounona opo va dule okulidiinikilwa nokulonga nawa moilonga yavo yofikola. Osho a ti ngaho.

Nepolo okwa ti okudenga nokumonifa ounona oixuna otaku dulu okweeta oupyakadi waalushe kokaana palutu, pamadilaadilo nosho yo panghalafano.
“Okaana otashi dulika ka tameke ke yele ofikola fiyo oponghatu opo take i fiye po ile ka kale ke na omadilaadilo ai.”

OVETA OTAI TI
Omahandukilo a nyanyaleka inaa pitikwa meefikola daNamibia.

Omhangu ya shiya ko momudo 1991 okwa li ya tokola kutya omahandukilo a nyanyaleka okuteya po efimano lokaana nonghee nee inashi pitikwa vali okuningwa meefikola.

Etokolo eli okwa li vali la nghonopalekwa kuKapurunje Uirab noministili yehongo lopetameko, omaudano nomifyuululwakalo, omo omhangu yopombada yaVenduka momudo 2005 kwa li ya mona kutya omahandukilo a nyanyaleka meefikola keeli paunhu notaa teya po efimaneko.
Okatendo keameno lounona oka ti nakuyambulwe po omikalo dokuputuda diwa.

Oka popya kutya minista na kufe eenghatu adishe di li mondjila opo kukwashilipalekwe kutya okwa ningwa omahango neepolohama dokuyandja omauyelele e na sha nomahandukilo a nyanyaleka nokuxwaxwameka omikalo di li nawa dokuputuda ounona meefikola oshilongo ashishe.

Omukulunhuwiliki woministili yehongo, omaunghulungu nomifyuululwakalo Sanet Steenkamp okwa ti oministili oya kufa eenghatu da fimana mokukwashilipaleka eameno lounona novahongifikola peefikola.

“Eenghatu edi oda kwatela mo etulomoilonga loNational Safe School Framework (NSSF), omayakulo opaundjolowele mofikola, okulopota nokutonatela omikalo, omahongo okuyandja ouyelele nosho yo oikonga yehongo nosho yo eenghendabala delongelokumwe novakufimbinga.

“Omukanda woNSSF otau yandje ouyelele nghee ku na okuningwa omudingonoko welihongo lounona uwa nowa amenwa opo ounona vaha nwefwe mo kovanhu vokondje. Eshi otashi popile okweeta omukalo wokufilafana oshisho pokati kovahongifikola nounona,” Osho a ti ngaho.

Steenkamp okwa ti ngee ovahongifikola ove udite itava yambididwa mokuungaunga nomikalo dounona, otava dulu okukonga eyambidido komukulunhu woshikondo ile komukulunhufikola.

Otava dulu yoo okulopota oiningwanima ei komutaleli wehongo wofikola ile va ye komukulunhuwiliki woshitopolwahoololo.